Jeanneke Scholtens: ,,Ik ben een buitenstaander. Mensen zullen denken: Wat heb je er dan over te zeggen?"
Jeanneke Scholtens: ,,Ik ben een buitenstaander. Mensen zullen denken: Wat heb je er dan over te zeggen?" Duco de Vries

‘Het hoeft in de kerk niet altijd over God en de Bijbel te gaan’

15 september 2020 om 15:00 Geloof & Zingeving

H’VELD-G’DAM Toekomstonderzoeker Jeanneke Scholtens ziet kansen voor een kerk die inspeelt op trends als behoefte aan zingeving, empathie, nieuwe rituelen en een verlangen naar genot en gemeenschapszin. En waarom niet ook samen Harry Potter lezen in de kerk?

Jeanneke Scholtens houdt kantoor in een statig bedrijfsverzamelpand langs de A7 in het Westfriese Wognum. Het is een clean gebouw, waar de kleurrijke ruimte van Buro Zorro meteen uitspringt als creatieve broedplaats. Op tafel liggen stapels boeken, de wanden zijn bekleed met posters, schema’s, tekeningen en de piramide van Maslow. In gesprek met de energieke Scholtens buitelen haar ideeën over elkaar heen. ,,Ik ben nu bezig met de toekomst van genot”, vertelt ze, om meteen verder te vertellen over waarom zingeving en genot alles met elkaar te maken hebben. Maar daarover later meer.

‘GEEN WAARZEGGERIJ’ Scholtens noemt zichzelf toekomstonderzoeker. ,,Dat is geen waarzeggerij”, vertelt ze, ,,maar exploratief onderzoek doen naar thema’s waarover data nog niet voorhanden zijn, om de tijdgeest beter te begrijpen.” De kerk lijkt misschien niet het meest voor de hand liggende onderwerp voor haar bedrijf, dat zich met maatschappelijke trends en tendensen bezighoudt, maar dat is het wel, betoogt ze. ,,De kerk, de dood en seks zijn dé thema’s van het leven.” Juist daarom is ze er zo graag mee bezig. Zo schreef ze met collega-trendwatcher Mabel Nummerdor het boek Holy Fuck, over de toekomst van seks. 

Dit artikel is een samenwerking met onze mediapartner Volzin. De komende tijd zult u meer van dit soort artikelen lezen op onze website.

De kerk speelt al langer een rol in Scholtens werk. Tijdens haar opleiding tot trendwatcher was het begrip ‘kerk’ het eerste wat haar te binnen schoot toen ze een onderzoek moest doen. Het resultaat was de studie ‘Het Nieuwe Kerken’. Inmiddels geeft ze veelvuldig lezingen over het thema. Enige schroom voelt ze soms wel als ze met gelovigen spreekt, vertelt ze. Ze zit boordevol ideeën over nieuwe rituelen en nieuwe manieren waarop mensen zich aan een kerk kunnen binden, maar gaat zelf niet naar de kerk. ,,Ik ben een buitenstaander. Mensen zullen denken: Wat heb je er dan over te zeggen?” 

Waar komt je interesse voor de kerk vandaan?

,,Ik heb altijd een draad naar de kerk toe gehad, een haat-liefdeverbinding van afstoten en aantrekken. Ik houd van saamhorigheid en harmonie, misschien wel omdat ik het vierde kind uit een gezin ben. Maar het dogmatische van de kerk vind ik heel ingewikkeld. Ik ben Rooms-Katholiek gedoopt, voluit heet ik Jeanneke Petronella Maria. Op de schoolrapporten van mijn katholieke school stonden altijd g’tjes van goed, maar ik had één ruime voldoende, en dat was voor het vak ‘catechismus’. Ik vond het mooie verhalen, maar ik geloofde niet. Als tiener kwam ik veel bij De Groene Zwaan in De Rijp, een voormalige Lutherse kerk die als jongerencentrum en cultureel huis in gebruik was. Dat was een belangrijke plek voor me. Mijn droom kwam uit om daar een kerkdienst voor alle gezindten te organiseren. De dominee ging voor, we hadden rituelen uit allerlei tradities.”

Ik heb altijd een draad naar de kerk toe gehad, een haat-liefdeverbinding van afstoten en aantrekken

,,In 2006 begon ik Buro Zorro, oorspronkelijk een evenementenbureau dat veel door gemeentes werd ingehuurd. Op een gegeven moment had ik de zoveelste begroting gemaakt, het zoveelste plan bedacht. Ik vond het saai worden en wilde iets met betekenisgeving gaan doen. Toen kwam ik in aanraking met de trendmethodologie. Hoe kun je op zoek gaan naar de tijdgeest en veranderende waarden in de maatschappij, en hoe kan een organisatie of bedrijf daarop inspelen?”

Hoe doe je toekomstonderzoek? 

,,Je gaat op zoek naar de rafelranden van de maatschappij en houdt in de gaten wat daar gebeurt. Binnen ons bureau, waar verschillende onderzoekers werken, volgen we bijvoorbeeld veel designers en kunstenaars. We lezen veel, we willen weten wat er in de voorhoede gebeurt. Op een gegeven moment destilleren we dan thema’s. Op die manier zie je welke ideeën, beelden en woorden steeds voorbijkomen. En dan bekijken we of er al wetenschappelijke publicaties zijn op dat vlak, dan zoeken we er data bij. Een voorbeeld: In Holy Fuck staat een hoofdstuk over de buitenbaarmoederlijke baarmoeder. In allerlei verschijningsvormen hebben designers die ontwikkeld, je ziet ze dan bijvoorbeeld op de Dutch Design Week. Toen bleek dat er ook wetenschappelijk werk naar werd gedaan, er is al een lammetje geboren uit een ‘biozak’, zoals ze dat dan noemen. Er wordt onderzoek gedaan of prematuur geboren kindjes in een externe baarmoeder verder kunnen groeien. En dan komt meteen de ethische vraag op: als die technologie er is, waar wordt het dan voor gebruikt? Daar ga je dan verder over nadenken.”

Paspoort
Jeanneke Scholtens (Haarlem, 1981) is toekomstonderzoeker en eigenaar van Buro Zorro in Wognum, de plaats waar ze ook woont met haar man en kinderen. Ze onderzoekt taboethema’s, waar mens en technologie, wetenschap en filosofie elkaar raken. Zo doet ze onderzoek naar de dood, seks, de kerk en genot.

- Groeide op in het Noord-Hollandse dorp De Rijp, studeerde Media en cultuur aan de Universiteit van Amsterdam.
- Oprichter van Buro Zorro (2006), een evenementenbedrijf dat transformeerde in een bureau voor toekomstonderzoek.
- Volgde van 2014-2016 een opleiding tot trendwatcher aan de Trendacademy.
- Volgde in 2016 een masterclass toekomststrategie aan Nyenrode Business Universiteit.
- In 2016 presenteerde ze het trendonderzoek ‘Het Nieuwe Kerken’.
- Samen met Mabel Nummerdor publiceerde ze in 2018 het boek Holy Fuck, op expeditie naar de toekomst van seks.

Je bent veel bezig met waardenverschuivingen in de maatschappij. Welke waarden verschuiven er zoal en wat betekent dat voor de kerk?

,,Iedereen kent de Piramide van Maslow, de ordening van behoeftes. Onderin staan eten, ademhalen. In de top zit zelfactualisatie. We zitten nu in het purpose-tijdperk, zoals marketeers het noemen. Alle bedrijven moeten een richtinggevend doel hebben, een goed verhaal. Mensen zijn druk met persoonlijke ontwikkeling, ze doen aan yoga, meditatie en gebruiken apps om mindful te worden. Het is allemaal ik, ik, ik. Volgens mij zijn we hard op weg naar het post-purpose-tijdperk. Daarin gaat het minder om het zelf en meer om de ander. Er is een verschuiving gaande van egoïsme naar altruïsme. In deze coronatijd zie je ook dat mensen meer voor elkaar doen. We gaan weer bouwen aan de relatie tussen ‘ik’ en ‘de ander’.”

,,Wat kenmerkend is voor onze maatschappij is dat we veel vragen en onzekerheden hebben, maar geen antwoorden. Het klimaatvraagstuk, de opkomst van technologie en covid-19 brengen ons in verwarring. We zoeken veiligheid, maar waar richt je je toe? Niet meer tot God. Vroeger kwam je in de kerk samen in eenheid, nu zoeken mensen hun eigen sociale communities. Dat verlangen naar gemeenschapszin is in opkomst, maar dan in nieuwe vormen.”

Er is een verschuiving gaande van egoïsme naar altruïsme. In deze coronatijd zie je ook dat mensen meer voor elkaar doen. We gaan weer bouwen aan de relatie tussen ‘ik’ en ‘de ander’

Je vertelde over het verlangen naar genot en dat religie daar in de toekomst weleens een rol in kan spelen. Hoe bedoel je dat? 

,,We hebben een tijdperk vol hedonistische hoogtepunten achter de rug. Kopen, drinken, eten, ervaren, en dat alles in razend tempo. Het is bekend dat er hormonen vrijkomen als we genot ervaren: van serotonine tot dopamine, endorfine en oxytocine. Wie weet kunnen we in de toekomst wel het genotscircuit in de hersenen technisch stimuleren, dan druk je op een knopje en krijg je een hormoonshot. Uit onderzoek is al gebleken dat die gelukshormonen vrij kunnen komen wanneer we een religieuze ervaring hebben, of als we ons intens verbonden voelen met elkaar of met God. Dat is één aspect. Maar iets anders speelt ook mee: juist omdat je nu en in de toekomst alles kunt krijgen wat je maar wilt, ontstaat een tegenbeweging. Juist nu die directe behoeftebevrediging overal beschikbaar is, hebben mensen daar genoeg van en ontstaan er andere behoeften. Intimiteit, connectie en contemplatie worden dan begerenswaardige tegenhangers. En dat ervaren mensen in samenkomsten, in er voor elkaar zijn.”

De kerk is een eeuwenoud instituut, gelovigen staan over het algemeen te boek als een conservatievere stroming in de maatschappij. Doet de kerk wel iets met dit soort trends?

,,De kerk is trendgevoeliger dan je denkt. Er wordt al veel vernieuwd. Er zijn initiatieven als de Preek van de Leek, er is een legokerk, er zijn pionierskerken. Misschien heb je de missionaire trendrede van de protestantse kerk gelezen, door Tim Vreugdenhil. Die gaat ook over welke trends er spelen. Ik herkende er veel in. Ook hij noemt bijvoorbeeld de nieuwe zingevingsgolf en een behoefte aan nieuwe vormen van samenzijn. Neem de zogeheten SoulCycles uit Amerika, mensen die samenkomen om te fietsen in de sportschool terwijl een bijzondere sfeer wordt gecreëerd: de kaarsjes gaan aan, muziek schalt uit de luidsprekers. Dit is een nieuwe vorm van kerk-zijn. Net als het Death Café, samen in een café over de dood praten, zoals ook in Nederland steeds vaker wordt gedaan. Wat me opvalt: de kerk is vaak bezig met vormvernieuwing, maar weinig met vernieuwing van de inhoud.”

De kerk is trendgevoeliger dan je denkt. Er wordt al veel vernieuwd

De boodschap van het christelijk geloof is toch ook moeilijk radicaal aan te passen? 

,,Ik gaf een paar jaar geleden een lezing over de toekomst van de kerk in een prachtig wit kerkje in Benningbroek. Er zat een man in een publiek, armen over elkaar, en hij zei na afloop: ‘Het begint met God, en het eindigt met God’. Toen stond er een heel dappere vrouw op. Ze zei: ‘Ik ga nooit naar de kerk, maar vanavond voelde ik me echt welkom, totdat u nu weer zegt dat alles met God begint en eindigt’. Het was niet lang na de aanslag op de concertzaal Bataclan in Parijs, en ze zei daarover: ‘Ik wilde na die aanslag zo graag naar de kerk fietsen en het daar met mensen hebben over die aanslag’. Zo ontstond er een gesprek tussen die man en vrouw. Niet iedereen is zo gelovig als de meneer, maar deze man en vrouw hebben wel samen de kerk tot hun beschikking om in gesprek te raken.”

Deze tijd kenmerkt zich door het zwart-witte, het denken in kampen. Er is zo weinig grijs over. En in de kerk zou ook geoefend kunnen worden met het inlevingsvermogen in de ander

Je bent ook aangesloten bij het platform De Kerkvernieuwers, dat op 3 oktober een dag over kerkvernieuwing houdt. Wat zijn volgens jouw onderzoek de belangrijkste kenmerken van vernieuwing in de kerk? 

,,Flexibiliteit en empathie. Er is flexibiliteit nodig om ruimte te maken voor andere verhalen. Deze tijd kenmerkt zich door het zwart-witte, het denken in kampen. Er is zo weinig grijs over. En in de kerk zou ook geoefend kunnen worden met het inlevingsvermogen in de ander. Het gaat er volgens mij om dat de kerk een plek wordt waar meer meningen mogen zijn, en waar mensen empathie ontwikkelen. De veelvormigheid van de mens kan op dit moment moeilijk een plek krijgen in de maatschappij en dat zie je aan hoe mensen zijn gaan geloven: ze mixen and matchen. Ze zoeken iets in het boeddhisme, in een meditatie-app of in het groepsgevoel op de voetbaltribune, ze putten uit verschillende bronnen. Als je naar een dienst of een mis gaat, krijg je een vast menu voorgeschoteld, wat waarschijnlijk niet helemaal bij jou past. De vaste kenmerken van het kerkelijk aanbod kunnen verbreed worden: van de mis naar een debat, van het gebed naar een minuut stilte, van het monotheïsme naar multireligiositeit, van de zondagsrust naar een moment om samen te spelen en te ontdekken. Als je op de behoeften van meer mensen wilt inspelen, dan moet je meer verhalen, rituelen en invalshoeken aanbieden.”

In de kerk hoeft het volgens jou niet altijd te gaan over de Bijbel en de christelijke God?

,,Door de inhoud op een andere manier te benaderen en andere bronnen te gebruiken, spreek je nieuwe mensen aan. Een voorbeeld. Ik lees veel van de ondernemer en onderzoeker Casper ter Kuile, die schrijft over het belang van betekenisgeving, ritme, samenkomsten en rituelen. Hij heeft zelf in zijn leven veel gehad aan de boeken van Harry Potter. Hij heeft zelfs een podcast waarin hij Harry Potter als een heilige tekst leest. Er zit veel symboliek in die verhalen, zoals ook in andere archetypische heldenverhalen. Ik heb zelf ook op meerdere moeilijke momenten in mijn leven Harry Potter erbij gepakt. Anderen hebben dan weer bijbelse teksten waar ze troost aan hebben, die ze te binnen schieten als ze bang zijn. Als deze mensen bij elkaar komen in de kerk kunnen ze het daarover hebben.”

(de tekst gaat onder de foto verder)


,,Intimiteit, connectie en contemplatie worden begerenswaardige tegenhangers van de directe behoeftebevrediging.” 

Duco de Vries

Maar welke rol speelt God dan nog in die kerk als het over Harry Potter gaat?

,,Dat hangt van de bezoekers af die in de kerk komen. En natuurlijk zullen er altijd verschillende soorten kerken bestaan. Je houdt een groep die aan de leer vasthoudt, daar is helemaal niets mis mee. Er ontstaan kerken die vooral vormvernieuwing zoeken. Die vasthouden aan de leer van een instituut, maar doen bijvoorbeeld een dienst op zaterdag in plaats van op zondag. Maar de kerk die bredere groepen wil trekken ontkomt er niet aan zich nog verder open te stellen en naar buiten te kijken, en naar toekomstige rituelen.”

Wat voor rituelen bedoel je?

,,Stel je voor dat op de lange termijn zo’n buitenbaarmoederlijke baarmoeder op de markt komt. Hoe ziet zo’n geboorte er dan uit? Als het kindje in zo’n zak groeit en het wordt geboren, kies je dan een datum en wat worden de rituelen daaromheen? Misschien kan de kerk daar een rol in spelen. Door technologische vooruitgang zal behoefte ontstaan aan nieuwe rituelen.”

,,Als het gaat om begraven wordt nu ook nagedacht over bijvoorbeeld het composteren van het menselijk lichaam, in Amerika kan dat al. Je lichaam wordt dan voeding voor de aarde en wordt onderdeel van een kringloop. Ik kan me voorstellen dat daar ook nieuwe rituelen om ontstaan. Dat zijn allemaal kansen voor de kerk.”

Als het niet het christelijk geloof en de Bijbel is wat mensen samenbrengt in de kerk, wat bindt deze mensen dan? 

,,Wat we erg missen in onze tijd is de intimiteit, de connectie, het echte gesprek. Mensen zijn zo bezig met hun gejaagde leven en de prestatiemaatschappij, de carrière, kinderen, directe behoeftebevrediging. Samen praten over thema’s als de dood en sterfelijkheid, stilstaan bij het ritme van het leven, maakt dat je een gelukkiger mens wordt. Écht praten met elkaar. Dat is het cement in zo’n kerk.”

door Elleke Bal

Wat is Volzin?Volzin is een magazine voor religie en samenleving. Volzin beschrijft de levensbeschouwelijke diversiteit in Nederland en organiseert zingevende activiteiten als lezingen, thema-avonden, boekprojecten en een jaarlijkse schrijfwedstrijd. Kijk voor meer informatie op www.volzin.nu

advertentie
advertentie